ΝΕΥΡΙΚΗ ΟΡΘΟΡΕΞΙΑ «orthorexia nervosa»
Φυσιολογικές λειτουργίες όπως η όρεξη, η πρόσληψη τροφής και το σωματικό βάρος συνδέονται περίπλοκα με ψυχολογικές διαστάσεις όπως η εικόνα του σώματος και η ψυχοκοινωνική ρύθμιση.
«Είμαστε ό,τι τρώμε». Αυτή η φράση ακούγεται συχνά και κατακρίνεται ακόμη συχνότερα. Τι μήνυμα όμως, έχει ως σκοπό να περάσει; Το «είμαστε ό,τι τρώμε» έχει διττή ερμηνεία. Πρώτον, σημαίνει πως ίδιες ομάδες χημικών συστατικών, όπως το νερό, οι υδατάνθρακες, τα λίπη, τα ιχνοστοιχεία, οι βιταμίνες απαρτίζουν τόσο τα τρόφιμα μας, όσο και το ανθρώπινο σώμα και δεύτερον πως η ποιότητα διατροφής προσδιορίζει την εμφάνιση μας, αλλά και τη συμπεριφορά, τα συναισθήματά μας, και τον ψυχικό μας κόσμο.
Τι γίνεται λοιπόν όταν η διατροφή γίνεται θρησκεία και το σώμα ένας “ναός” που δέχεται μόνο τις πιο αγνές τροφές?
Γνωστή ως «Ορθορεξία» ή και «Orthorexia Nervosa», από τις ελληνικές λέξεις «ορθός», που σημαίνει σωστός, και «όρεξη». Η ορθορεξία συσχετίζεται με την ανθυγιεινή εμμονή της κατανάλωσης υγιεινών προϊόντων. Προφανώς ένα τέτοιο οξύμωρο σχήμα μπερδεύει τον καθένα. “Μα πώς γίνεται να θεωρούμαι ορθορεκτικό άτομο, επειδή θέλω να καταναλώνω υγιεινές τροφές?νευρική ορθορεξία”
Ο όρος πρωτοχρησιμοποιήθηκε από τον Steven Bratman το 1997, έναν Αμερικάνο ιατρό, προκειμένου να περιγράψει άτομα που εμφάνιζαν προσκόλληση ή εμμονή στην υγιεινή διατροφή για να βελτιώσουν αρχικά την υγεία τους. Η ορθορεξία δεν θεωρείται ιατρικός όρος και δεν περιλαμβάνεται στο Διαγνωστικό Εγχειρίδιο των Ψυχικών Διαταραχών (Diagnostic and Statistical Manual of Mental disorders, DSM-IV, APA, 1994) όμως έχει προταθεί για εισαγωγή στη νεότερη έκδοση (DSM-V). Η νευρική ορθορεξία χαρακτηρίζεται από ακραία και άκαμπτη στάση σε σχέση με τις τροφές και απόλυτη αποφυγή τροφών που θα μπορούσαν να καταναλωθούν με πιο αραιή συχνότητα, όπως για παράδειγμα τα γλυκά ή ένα γεύμα αυξημένο σε λιπαρά. Σε σπάνιες περιπτώσεις, η εμμονή είναι τέτοια που μπορεί να οδηγήσει σε σοβαρό υποσιτισμό ή ακόμα και θάνατο.
Ο ίδιος ο Bratman περιγράφει την ορθορεξία ως ανθυγιεινή εμμονή με τρόφιμα που ο ασθενής αντιλαμβάνεται ως υγιεινά – κατάλληλα. Συνήθως οι ασθενείς αποφεύγουν τρόφιμα που περιέχουν λιπαρά ή συντηρητικά, ζωικά τρόφιμα ή συστατικά που θεωρούν ανθυγιεινά. Αν ο διατροφικός περιορισμός είναι πολύ σοβαρός, μπορεί να προκληθούν διατροφικές ελλείψεις ή υποσιτισμός. ‘’December of 2003, I received the tragic news that Kate Finn died of orthorexia. ‘’ αναφέρει χαρακτηριστικά ο Dr.Bratman. Η εμμονή αυτή των ατόμων που ακολουθούν ανάλογο μοτίβο διατροφής, π.χ. ωμοφαγία, μπορεί να φτάσει στα επίπεδα της νευρικής ανορεξίας. Η ‘ανορεκτική ορθορεξία’ μπορεί να είναι το ίδιο επικίνδυνη με τη νευρική ανορεξία. Παρόλ’ αυτά βέβαια, το υποκείμενο κίνητρο είναι τελείως διαφορετικό στις δυο περιπτώσεις: ενώ ο ανορεξικός επιθυμεί να χάσει βάρος, ο ορθορεξικός επιθυμεί να αισθάνεται υγιής.
Μία σημείωση που πρέπει να γίνει εξ’ αρχής είναι πως ο Bratman ΠΟΤΕ δεν ισχυρίστηκε πως κάθε προσπάθεια στο να τρέφεσαι υγιεινά αποτελεί διατροφική διαταραχή! Αντιθέτως συμφωνεί πως το η εμμονή με την κατανάλωση junk food είναι πολύ πιο σημαντική από το να είσαι προσκολημμένος στα υγιεινά φαγητά.
Αιτίες πάθησης, συμπτώματα -διαγνωστικά κριτήρια και αντιμετώπιση.
Ποιες είναι οι ευπαθείς ομάδες?
Γενικά, τα άτομα που δεν έχουν σωστό-ιδανικό βάρος σώματος, ιδιαίτερα στο ευαίσθητο στάδιο της εφηβείας, επηρεάζονται ψυχολογικά από κριτικές τρίτων προσώπων μειώνοντας την αυτοεκτίμηση τους. Ακόμα και σε πιο ήπιες περιπτώσεις, η προσπάθεια των ατόμων να ακολουθήσουν μια δίαιτα (που συνήθως δεν τους προσφέρει επαρκή θρεπτικά συστατικά) οφείλεται κυρίως σε χαμηλή αυτοεκτίμηση. Επίσης, επηρεάζει άνδρες και γυναίκες με μεγάλο εύρος ηλικιών. Ιδιαίτερα όμως παρατηρείται γύρω στην ηλικία των τριάντα και σε ανθρώπους μέσης ή κατώτερης εκπαίδευσης. Δεν σημαίνει βέβαια πως ένας ορθορεκτικός είναι και αδύνατος. Πολλοί από την ομάδα αυτή είναι παχύσαρκα άτομα. Οι ορθορεκτικοί κατηγορούν τον εαυτό τους και όχι την δίαιτα που ακολουθούν για την συνεχή τους πείνα που έχει ως αποτέλεσμα συχνή αναζήτηση ‘απαγορευμένων’ τροφών. Σε αντίθεση με την ψυχογενή βουλιμία και ανορεξία, τα άτομα με ορθορεξία δεν ανησυχούν για το βάρος τους, την εικόνα του σώματος τους, την ποσότητα του φαγητού που καταναλώνουν και δεν καταφεύγουν σε αντισταθμιστικές συμπεριφορές (χρήση διουρητικών, πρόκληση εμετού, υπερβολική άσκηση), αλλά για την ποιότητα των τροφίμων. Στην προσπάθειά τους να τηρήσουν την αυτοεπιβαλλόμενη διαιτητική αγωγή τους, ξοδεύουν όλο και περισσότερο χρόνο και αναγκάζονται να προγραμματίζουν τα γεύματα τους αρκετές ημέρες πριν. Χαρακτηριστικό, ωστόσο, είναι τα έντονα συναισθήματα που προκαλούνται ανάλογα με την τροφή. Υγιεινό (καθ’ αυτούς) φαγητό σημαίνει χαρά ενώ ισχύει και το αντίστροφο.
Αρκετό στήριγμα όμως, βρίσκει η ορθορεξία και σε μία μεγάλη μερίδα αθλητών. Επιδιώκοντας την καλύτερη εικόνα σώματος, τις καλύτερες επιδόσεις και ανάλογα τους στόχους του κάθε αθλήματος ξεχωριστά, ορισμένοι αθλητές, όσον αφορά την διατροφή τους, διαφεύγουν σε τέτοια μονοπάτια ψάχνοντας το γρηγορότερο και το καλύτερο αποτέλεσμα.
Γενικά ομως εμμονή με την υγιεινή διατροφή μπορεί να προέρχεται από διάφορες πηγές όπως η οικογένεια, οι συνήθειες, κοινωνικές τάσεις, οικονομικά προβλήματα, πρόσφατες ασθένειες ή ακόμα κι αν κάποιος διαβάσει κάτι άσχημο για ένα συγκεκριμένο τρόφιμο ή μια ομάδα που τους οδηγεί να το αποφεύγουν. Η ορθορεξία μπορεί να εμφανιστεί όταν το άτομο ακολουθεί μια συγκεκριμένη διατροφή προκειμένου να θεραπεύσει ένα πρόβλημα υγείας αναπτύσσοντας σταδιακά δικούς του κανόνες διατροφής. Οι ασθενείς συχνά εκδηλώνουν συμπτώματα ψυχαναγκαστικής διαταραχής και υπερβάλλον ενδιαφέρον για ‘υγιεινά’ διατροφικά μοτίβα. Ιδιαίτερα όμως παρατηρείται γύρω στην ηλικία των τριάντα και σε ανθρώπους μέσης ή ανώτατης εκπαίδευσης. Δεν σημαίνει βέβαια πως ένας ορθορεκτικός είναι και αδύνατος. Πολλοί από την ομάδα αυτή, είναι παχύσαρκα άτομα. Επίσης τα άτομα αυτά συνήθως είναι άτομα ευαίσθητα τα οποία παρασύρονται εύκολα από τρίτους. Γνωρίζουν την διατροφική ετικέτα των περισσοτέρων τροφίμων, ενώ κατέχουν τεράστιες γνώσεις πάνω στα θέματα της διατροφής. Είναι κινητοί θερμιδομετρητές! Εκτός από τα παραπάνω, αναγνωρίζουν κατευθείαν και γνωρίζουν εις βάθος τις βλαβερές τροφές. Δεν καταναλώνουν ένα τρόφιμο, αν δεν είναι σίγουροι για την προέλευσή του. Ψάχνουν και βγάζουν από τη διατροφή τους τα μεταλλαγμένα. Εξαφανίζουν τις λιπαρές τροφές από το διαιτολόγιο τους. Ενημερώνονται για ό, τι έχει να κάνει με νέες τάσεις διατροφής. Καταναλώνουν οτιδήποτε φυσικό, σε υπερβολή. Αποφεύγουν ακόμα και τα ροφήματα με ζάχαρη, τα ποτά και τα αναψυκτικά. Πιστεύουν πως αν εμείς καταναλώνουμε τα τρόφιμα που συνηθίζουμε, τότε οι περισσότεροι από εμάς θα πεθάνουμε – και τόσες άλλες ακρότητες.
Το σημαντικότερο όμως όλων είναι πως (όπως και σε άλλες διατροφικές διαταραχές) ο ασθενής λόγω του ότι χάνει τον έλεγχο στην ζωή του, προσπαθεί να ελέγξει την διατροφή του. Φυσικά αυτό είναι κάτι που γίνεται ασυνείδητα.
Ποιες όμως είναι οι τροφές που αποκλείουν πρώτες από το διαιτολόγιό τους οι ορθορεκτικοί;
Τη ζάχαρη, το αλάτι, την καφεΐνη, το αλκοόλ, το σιτάρι, το ζωικό λίπος ,τη σόγια, το καλαμπόκι, τα γαλακτοκομικά προϊόντα, τα χρωστικά, τα συντηρητικά, ή άλλα συστατικά που δεν θεωρούν υγιεινά ενώ καταναλώνουν κυρίως βιολογικά ή οργανικά προϊόντα.
Από τον αποκλεισμό των παραπάνω τροφών, αντιλαμβανόμαστε πως τα άτομα αυτά παρουσιάζουν ελλείψεις θρεπτικών συστατικών, κάτι που μπορεί να προκαλέσει διάφορες διαταραχές στην υγεία τους στο μέλλον.
Συμπτώματα και διαγνωστικά κριτήρια
Ο Bratman έθεσε δυο ερωτήματα, ως ένα είδος πρωταρχικού αυτό-ελέγχου, ως απλά κριτήρια: ‘Ενδιαφέρεσαι περισσότερο για την αξία αυτού που τρως, από την απόλαυση που λαμβάνεις τρώγοντάς το;’ και ‘Μήπως η δίαιτά σου σ’ απομονώνει κοινωνικά;’. Κατασκεύασε επίσης και ένα σχετικό τεστ:
- Περνάτε περισσότερες από 3 ώρες την ημέρα σκεπτόμενος τη διατροφή σας;
- Προγραμματίζετε τα γεύματά σας αρκετές μέρες πριν;
- Είναι η θρεπτική αξία του γεύματός σας περισσότερο σημαντική από την ευχαρίστηση της κατανάλωσής του;
- Μειώθηκε η ποιότητα της ζωής σας καθώς αυξήσατε την ποιότητα της διατροφής σας;
- Νιώθετε να βελτιώνεται η αυτοπεποίθησή σας όταν τρώτε υγιεινά;
- Έχετε σταματήσει να καταναλώνετε τρόφιμα που απολαμβάνατε άλλοτε, προκειμένου να καταναλώσετε τα ‘σωστά’ τρόφιμα;
- Η διατροφή σας δεν σας επιτρέπει εύκολα να φάτε έξω, και έτσι απομακρύνεστε από την οικογένεια και τους φίλους σας;
- Αισθάνεστε ένοχοι όταν ‘χαλάτε’ τη δίαιτά σας;
- Αισθάνεστε καλά με τον εαυτό σας και ότι έχετε τον πλήρη έλεγχο όταν τρώτε υγιεινά;
- Έχετε γίνει πιο αυστηροί με τον εαυτό σας πρόσφατα;
Αν υπάρχουν 4-5 θετικές απαντήσεις στις παραπάνω ερωτήσεις, τότε συνιστάται το άτομο να χαλαρώσει σχετικά με τη διατροφή του και να επισκεφθεί κάποιον ειδικό. Αν οι θετικές απαντήσεις είναι περισσότερες, τότε η ενασχόληση με τη σωστή διατροφή έχει φτάσει σε σημείο εμμονής.
Ορθορεξία και επίδραση στις διαπροσωπικές σχέσεις του ατόμου.
Τα άτομα που πάσχουν από ορθορεξία αποφεύγουν αρκετές κοινωνικές εκδηλώσεις καθώς γενικά κλείνονται στον εαυτό τους και στην ιδιαίτερη ενασχόλησή τους με την διατροφή και τα τρόφιμα. Προετοιμάζοντας καθημερινά τα δικά τους υγιεινά γεύματα ανά τακτά χρονικά διαστήματα ‘’ξεχνούν’’ να ζήσουν, ακόμη όμως και όταν συζητούν το θέμα συζήτησης είναι οι τροφές. Στον υπόλοιπο τους χρόνο, αρκούνται στο να σχεδιάζουν τα μετέπειτα γεύματά τους. Παρ’ όλα αυτά, όταν βγαίνουν έξω έχουν την τάση να παίρνουν ένα «κουτί επιβίωσης» με την τροφή τους, δεδομένου ότι δεν μπορούν να καταναλώσουν εύκολα τα διαθέσιμα τρόφιμα από φόβο για τις χημικές ουσίες, για να μην προσλάβουν λίπος ή λόγω οποιασδήποτε άλλης φοβίας μπορεί να έχουν.
Αντιμετώπιση προβλήματος
Ως μια καινούρια κατηγορία στις ήδη υπάρχουσες διαταραχές πρόσληψης τροφής, δεν υπάρχει ακόμα μια συγκεκριμένη θεραπευτική προσέγγιση για την νευρική ορθορεξία. Τα άτομα με τέτοια συμπτώματα είναι πιθανόν να επωφεληθούν από τεχνικές Γνωστικής Συμπεριφορικής Θεραπείας, Ψυχοεκπαίδευση και/ή χορήγηση αντικαταθλιπτικών.
Όπως όμως σημειώνουν οι ειδικοί, η ίδια η απόφαση και η δέσμευση του ατόμου ότι θα προσπαθήσει να αλλάξει τη διατροφική του συμπεριφορά, είναι περισσότερο σημαντική από τη μέθοδο που θα χρησιμοποιηθεί για να επιτευχθεί η αλλαγή. Προϋπόθεση όμως για να συμβεί αυτό, είναι το ορθορεκτικό άτομο να αναγνωρίσει ότι ο τρόπος που σκέπτεται και ενεργεί αποτελεί πραγματικό εμπόδιο στη ζωή του και ότι ασκεί αρνητική επίδραση σε κάτι που θεωρεί ότι έχει πιο ουσιαστική αξία και νόημα, όπως π.χ. στη συντροφική σχέση ή στην οικογένειά του. Είναι σημαντικό η προσπάθεια να επικεντρωθεί σε εύκολους βραχυπρόθεσμους στόχους, όπως η σταδιακή μείωση ή λιγότερο συχνή εμφάνιση της εμμονή τους. Έτσι, το άτομο θα μάθει να αναγνωρίζει τα μικρά σημάδια βελτίωσης της διατροφικής του συμπεριφοράς, να ικανοποιείται με αυτά και να τα επιβραβεύει, ενώ παράλληλα θα αντλεί κουράγιο για τη συνέχιση της προσπάθειάς του, που και δύσκολη είναι και πολύ χρόνο απαιτεί.
Η αντιμετώπιση λοιπόν ενός ορθορεξικού ατόμου είναι, συνεχίζοντας να τρώει υγιεινά, αλλά να καταλάβει και το τι σημαίνει ο όρος ‘’τρώω υγιεινά’’. Πρέπει, επίσης, να καταλάβουν πως, η κατανάλωση τροφών δεν τους κάνει καλύτερους ή χειρότερους ανθρώπους. Η τροφή δεν είναι σημαντικότερη από την ζωή μας, το χαμόγελό μας και την υγεία μας.
Σε έρευνα που σχετίζει την ορθορεξία με τους αθλητές και τις διατροφικές τους συνήθειες, πήραν μέρος 577 αθλητές. Στην προσπάθεια για ενίσχυση της αθλητικής απόδοσης, πολλοί αθλητές υποβάλλονται σε αυστηρές διατροφικές συνήθειες, οι οποίες θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε διατροφικές διαταραχές. Αποδείχθηκε πως υπάρχει ένα σύνολο παραγόντων όπως το φύλο, η ηλικία αλλά και η ανταγωνιστικότητα, μπορούν να οδηγήσουν σε τέτοιες καταστάσεις.
Όπως με τις περισσότερες πτυχές της διατροφής, το μέτρο είναι το κλειδί. Οι αλλαγές στην επιλογή των τροφίμων πρέπει να γίνονται βαθμιαία και με τρόπο τέτοιο, που να συνάδει με τις προτιμήσεις και τον τρόπο ζωής του κάθε ατόμου χωριστά. Το να τρώμε πιο υγιεινά πρέπει να έχει θετική επίδραση στην υγεία μας, χωρίς να μειώνει την απόλαυση της ζωής ή να επηρεάζει τις σχέσεις μας με τους άλλους ανθρώπους.
Πηγές
1) Μίλεσης Γιώργος, MSc, Κλινικός Διαιτολόγος – Διατροφολόγος-”Νευρική ορθορεξία: Εμμονή με την υγιεινή διατροφή” http://www.iatronet.gr/article.asp?art_id=17069
2) Τέσσα Χριστοδούλου PhD, Cpsych Κλινική Ψυχολόγος- Νευροψυχολόγος – “Νευρική ορθορεξία” http://www.dietup.gr/gynaika/psyxikh-ygeia/3572.html
3) “Orthorexia Nervosa – όταν η υγιεινή διατροφή παύει να είναι υγιεινή” http://www.eufic.org/article/el/health-lifestyle/eating-disorders/artid/orthorexia-nervosa/
4) Steven Bratman, MD – ”What is Orthorexia?” http://www.orthorexia.com/
5) Βασιλική Παπαδοπούλου,Διαιτολόγος Διατροφολόγος – “Ορθορεξία”http://keadd.gr/wb/pages/arthra/orthorexia.php
6) Karin Kratina, PhD, RD, LD/N-“Orthorexia Nervosa” http://www.nationaleatingdisorders.org/uploads/file/Orthorexia%20Nervosa.pdf
7) Βασιλική Παπαδοπούλου,Διαιτολόγος Διατροφολόγος-”Τι είναι η ορθορεξία;” http://www.diatrofi.gr/index.php/bri-i/diet-soul/diet-diataraxes/item/546-%CF%84%CE%B9-%CE%B5%CE%AF%CE%BD%CE%B1%CE%B9-%CE%B7-%CE%BF%CF%81%CE%B8%CE%BF%CF%81%CE%B5%CE%BE%CE%AF%CE%B1
8 ) “Orthorexia Nervosa: A frequent eating disordered behavior in athletes.” http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/22361450
9) “Orthorexia nervosa: a preliminary study with a proposal for diagnosis and an attempt to measure the dimension of the phenomenon.” http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15330084
10) Καλλιόπη Εμμανουηλίδου. “Ψυχολογία της διατροφής.” Εκδόσεις: Μεταίχμιο
