Πριν προχωρήσετε στην ανάγνωση του άρθρου, επιβεβαιώστε ότι έχετε διαβάσει την Ιατρική Αποποίηση Ευθυνών του XBody.gr.

Συνοπτικά για το Ιχθυέλαιο

Με τον όρο ιχθυέλαιο ή ψαρόλαδο (fish oil) αναφέρονται συνήθως τα ω-3 λιπαρά οξέα (ωμέγα-3 λιπαρά οξέα, omega-3 fatty acids) DHA (εικοσιδυεξαενοϊκό οξύ) και EPA (εικοσιπενταενοϊκό οξύ) τα οποία είναι απαραίτητα για τη φυσιολογική λειτουργία του οργανισμού και εντοπίζονται κυρίως στα λιπαρά ψάρια, στα θαλασσινά, στα φύκια και στο φυτοπλανγκτόν.  Έχει αποδειχθεί πως συμβάλλουν στην καλή εγκεφαλική λειτουργία, στη ρύθμιση των τριγλυκεριδίων στο αίμα και δρουν προστατευτικά στην υγεία της καρδιάς. Παράλληλα, φαίνεται να σχετίζονται με τη μείωση των φλεγμονών και την αντιμετώπιση διαφόρων ασθενειών.

Τι είναι τα ω-3 λιπαρά οξέα και τι το ιχθυέλαιο;

Τα ω-3 λιπαρά οξέα είναι πολυακόρεστα οξέα (polyunsaturated fatty acids, PUFA), πράγμα που σημαίνει ότι η αλυσίδα ατόμων άνθρακα στα μόριά τους περιέχει περισσότερους από έναν διπλούς ή τριπλούς δεσμούς. Η ιδιότητά τους αυτή τα κάνει συνήθως υγρά στις συνηθισμένες θερμοκρασίες (σε αντίθεση με τα κορεσμένα λιπαρά οξέα τα οποία είναι συνήθως στερεά). Η ονομασία «ω-3» προέρχεται από τη θέση (3^η από το τέλος) του τελευταίου διπλού δεσμού που υπάρχει στην ανθρακική τους αλυσίδα.

Τα γνωστότερα ωμέγα-3 λιπαρά οξέα είναι το εικοσιπενταενοϊκό οξύ (EPA) (αναφέρεται επίσης και ως εικοσαπενταενοϊκό οξύ), το εικοσιδυεξαενοϊκό οξύ (DHA) (αναφέρεται επίσης και ως εικοσιδιεξαενοϊκό, εικοσιδυοεξαενοϊκό ή δοκοσαεξανοϊκό οξύ), και το α-λινολενικό οξύ (ALA). Τα δυο πρώτα είναι ευρέως γνωστά και ως ιχθυέλαια, ενώ το ALA αποτελεί την πιο συνηθισμένη φυτική μορφή των ω-3 λιπαρών οξέων και απαντάται κυρίως στα καρύδια, στο λιναρόσπορο, και στο λινέλαιο.

Το σύνολο των ω-3 λιπαρών οξέων αναφέρεται συχνά με την ονομασία Απαραίτητα Λιπαρά Οξέα (EFAs), καθώς ο ανθρώπινος οργανισμός δεν μπορεί να τα συνθέσει από άλλες πηγές. Παρόλα αυτά, όταν ληφθούν από τη διατροφή, ο ανθρώπινος οργανισμός μπορεί να μετατρέψει ορισμένα από αυτά (όπως το ALA) σε κάποια άλλα (DHA και EPA), αν και σε μικρό σχετικά ποσοστό (2-10%) [1, 2]. Για το λόγο αυτό, ο όρος «Απαραίτητο Λιπαρό Οξύ» χρησιμοποιείται αυστηρότερα μόνο για το ALA. Ένας πλήρης οδηγός χρήσης για το Ιχθυέλαιο και τα ω-3 λιπαρά οξέα. Click To Tweet

Στα συμπληρώματα διατροφής, το ιχθυέλαιο το συναντούμε συνήθως ως υγρό διάλυμα ελαίων κιτρινωπού χρώματος συσκευασμένο είτε σε γυάλινο σκουρόχρωμο μπουκάλι, είτε ως κάψουλα. Η πηγή του ιχθυελαίου συχνά αναγράφεται στη συσκευασία (π.χ. ιχθυέλαιο συκωτιού μπακαλιάρου ή μουρουνέλαιο (cod liver oil), κριλέλαιο (krill oil), κ.α.). Η κάψουλα μπορεί να έχει «εντερική επικάλυψη» (enteric-coating), με σκοπό την πέψη της στο έντερο και όχι στο στομάχι, και επακόλουθο την αποφυγή των λεγομένων “fish burps”.

Τα σκευάσματα ιχθυελαίου του εμπορίου αποτελούνται συνήθως από μείγμα ελαίων, μέρος του οποίου αποτελείται από DHA και EPA. Το υπόλοιπο μέρος αποτελείται κυρίως από μονοακόρεστα, κορεσμένα, και ω-6 πολυακόρεστα λιπαρά, καθώς και λιποδιαλυτές βιταμίνες [3a]. Πρέπει να σημειωθεί ότι το είδος του ψαριού, οι συνθήκες και το περιβάλλον διαβίωσής του, το μέρος του σώματος από όπου λαμβάνεται το έλαιο (συκώτι ή πλήρες σώμα), αλλά και ο βιομηχανικός τρόπος εξαγωγής και επεξεργασίας του, επηρεάζουν σημαντικά τη σύσταση και την ποιότητα του τελικού προϊόντος. Οι πιο συνηθισμένες μορφές και περιεκτικότητες στις οποίες βρίσκουμε τα EPA και DHA στα προϊόντα αυτά είναι [3a]:

1. Ως τριγλυκερίδια (εστέρες γλυκερόλης). Πρόκειται για τη συνηθισμένη και λιγότερο επεξεργασμένη μορφή EPA και DHA, με περιεκτικότητες που δεν ξεπερνούν τα 300 mg EPA+DHA ανά 1000 mg ιχθυελαίου.
2. Ως συμπυκνωμένα ιχθυέλαια (“fish oil concentrates”). Επεξεργασία των τριγλυκεριδίων της προηγούμενης κατηγορίας εμπλουτίζει το περιεχόμενο τους σε EPA και DHA και παράγει προϊόντα ιχθυελαίου με τελικές περιεκτικότητες που μπορούν να φτάσουν έως και 900 mg EPA και DHA ανά 1000 mg ιχθυελαίου. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν:
   • Οι αιθυλεστέρες (εστέρες αιθανόλης, ethyl-ester DHA and EPA). Η βιοδιαθεσιμότητά τους έχει βρεθεί υποδεέστερη (73%) από εκείνη των τριγλυκεριδίων της προηγούμενης κατηγορίας [3a]. Στην κατηγορία αυτή ανήκει το φαρμακευτικό προϊόν Omacor, το οποίο στις ΗΠΑ πωλείται με την ονομασία Lovaza.
   • Τα ελεύθερα, μη εστεροποιημένα λιπαρά οξέα DHA και EPA, με βιοδιαθεσιμότητα παρόμοια με εκείνη των τριγλυκεριδίων (91%) [3a].
   • Τα επανεστεροποιημένα τριγλυκερίδια (re-esterified triglycerides). Αυτά προκύπτουν από επεξεργασία των αιθυλεστέρων και ελευθέρων ελαίων των δύο προηγουμένων υποκατηγοριών η οποία δημιουργεί τριγλυκερίδια της πρώτης κατηγορίας, σε μεγαλύτερη πλέον περιεκτικότητα, και, κατά τα φαινόμενα, μεγαλύτερη βιοδιαθεσιμότητα (124%) [3].
3. Ως φωσφολιπίδια (DHA and EPA phospholipids). Η μορφή αυτή συναντάται κατά κύριο λόγο στο κριλέλαιο (έλαιο κριλ, krill oil), με τουλάχιστον παρόμοια [3b] ή και μεγαλύτερη [3c] βιοδιαθεσιμότητα σε σχέση με τα τριγλυκερίδια της πρώτης κατηγορίας.

Τι είδους δράση θεωρείται ότι προσφέρει;

• Αντιφλεγμονώδη

  Όταν βλαπτικοί παράγοντες επιδράσουν στον ανθρώπινο οργανισμό, εκείνος δημιουργεί φλεγμονή με την έκκριση, μεταξύ άλλων, και των λεγομένων εικοσανοειδών.  Τα εικοσανοειδή θεωρούνται «υπερορμόνες» και εμπλέκονται σε κάθε πλευρά της ανθρώπινης υγείας. Παράγονται από την οξείδωση των ω-3 (κυρίως του EPA) και των ω-6 (κυρίως του αραχιδονικού οξέος, ΑΑ) λιπαρών οξέων. Τα εικοσανοειδή του αραχιδονικού οξέος θεωρείται ότι προκαλούν τη μέγιστη φλεγμονώδη απόκριση του οργανισμού («κακά» εικοσανοειδή), ενώ τα εικοσανοειδή του EPA θεωρούνται πιο ήπια («καλά» εικοσανοειδή). Αύξηση της ποσότητας EPA από τη διατροφή θεωρείται ότι ρυθμίζει ευνοϊκά την αναλογία ω-3:ω-6 του ανθρώπινου οργανισμού, και κατ’επέκταση την αναλόγια καλών προς κακά εικοσανοειδή [59], με αποτέλεσμα αντιφλεγμονώδη δράση. Επιπλέον, τα ω-3 λιπαρά οξέα δείχνουν να ασκούν αντιφλεγμονώδη δράση και με άλλους τρόπους δρώντας συνεργατικά με την ασπιρίνη [4-5], είτε ενεργοποιώντας ενάντια στη φλεγμονή ένζυμα και πρωτεΐνες που τη μετριάζουν [6, 7] και παρεμποδίζοντας εκείνες που την προκαλούν [8].

• Αντιλιπιδαιμική

  Το ιχθυέλαιο αποδεδειγμένα βελτιώνει το λιπιδαιμικό προφίλ.  Eιδικότερα, τα DHA και EPA ελαττώνουν τόσο σημαντικά (15-30%) τα επίπεδα τριγλυκεριδίων και της VLDL, ώστε η δράση τους θεωρείται φαρμακευτική και μέχρι πρότινος ήταν δυνατό να συνταγογραφηθούν. Η επίδραση τους στους υπόλοιπους λιπιδαιμικούς δείκτες είναι μικρότερη, με μεικτά αποτελέσματα στη βιβλιογραφία.

• Νευρολογική

  Το DHA είναι το κύριο ω-3 λιπαρό οξύ στον εγκέφαλο και τον αμφιβληστροειδή. Tο 40% των πολυακόρεστων λιπαρών του εγκεφάλου και το 60% του αμφιβληστροειδούς αποτελούνται από DHA. Ως εκ τούτου, το DHA έχει κρίσιμο ρόλο στην ανάπτυξη του νευρικού συστήματος του εμβρύου, της όρασής του, και της νοητικής του λειτουργίας κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης, αλλά και των πρώτων μηνών της ζωής του. Η διαιτητική του πρόσληψη από τη μητέρα κατά και μετά την εγκυμοσύνη είναι αναγκαία [12], διότι η συγκέντρωση DHA στο έμβρυο εξαρτάται από την διατροφή της κατά την διάρκεια της κύησης, αποτελεί δε συστατικό του μητρικού γάλακτος [13] και προστίθεται υποχρεωτικά στις βρεφικές φόρμουλες. Κατ’επέκταση, το DHA θεωρείται ότι μπορεί να έχει ευεργετική επίδραση και στους ενήλικες σε θέματα νευρολογικής φύσεως, μνήμης, υγείας εγκεφάλου, κτλ.

• Στην απώλεια λίπους και το μεταβολικό σύνδρομο

  Όταν αντικατασταθεί το είδος του λίπους σε μια δίαιτα από κυρίως κορεσμένο σε κυρίως ακόρεστο παρατηρείται αύξηση της οξείδωσης (καύσης) λίπους, λόγω της ευκολότερης οξείδωσης των ακόρεστων οξέων συγκριτικά με τα κορεσμένα. Το φαινόμενο αυτό αναμένεται να ενισχύεται με την άσκηση, πιθανώς λόγω βελτιωμένης κυκλοφορίας του αίματος. Γενικά, το ιχθυέλαιο θεωρείται ότι δρα ευεργετικά έναντι στο μεταβολικό σύνδρομο [9–11] αυξάνοντας την ευελιξία του μεταβολισμού της γλυκόζης και του λίπους στα κύτταρα των μυών.

• Στη νοητική λειτουργία, τη μνήμη, και την άνοια

  Ημερήσια χρήση 750 mg DHA και 930 mg EPA (2000 mg Lovaza/Omacor) επί 6 μήνες από υγιείς νέους (18-25 ετών) οδήγησε σε ενίσχυση της μνήμης [15]. Βελτίωση στη μνήμη και στο χρόνο αντίδρασης παρατηρήθηκε επίσης έπειτα από ημερήσια χρήση DHA 1160 mg για περισσότερο από 6 μήνες από νέους με χαμηλή διαιτητική πρόσληψη ψαριών [16]. Ημερήσια πρόσληψη 450 mg DHA και 90 mg EPA επί 12 εβδομάδες από υγιείς νέους που κατανάλωναν λιγότερο από 1 μερίδα λιπαρών ψαριών την εβδομάδα οδήγησε σε αυξημένη οξυγόνωση του εγκεφάλου κατά τη διάρκεια δοκιμασίας νοητικών λειτουργιών [27]. Χρήση σε ενηλίκους μεγαλύτερης ηλικίας με ή χωρίς νοητική εξασθένηση φαίνεται να έχει επίσης θετική επίδραση [17, 18]. Ειδικότερα, η υψηλή διαιτητική πρόσληψη ψαριών έχει παρατηρηθεί ότι είναι προστατευτική έναντι του ρυθμού ανάπτυξης άνοιας σε ηλικιωμένους και άτομα μέσης ηλικίας [28-30]. Σε ενήλικες μεγαλύτερης ηλικίας, το EPA δείχνει να έχει προστατευτικό ρόλο στη διατήρηση της μάζας του εγκεφάλου με την πάροδο του χρόνου [31], ενώ φτωχή περιεκτικότητα DHA στα ερυθρά αιμοσφαίρια συνδέεται με μειωμένη εγκεφαλική μάζα σε ενήλικες μεγαλύτερης ηλικίας και υψηλότερο κίνδυνο άνοιας [32]. Μετα-ανάλυση 10 μελετών (699 παιδιά) υποδεικνύει ότι χρήση ιχθυελαίου (και ειδικότερα EPA) έχει ευεργετική επίδραση στα συμπτώματα παιδικής ADHD (Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής και Υπερκινητικότητας, ΔΕΠΥ) και δύναται να χρησιμοποιηθεί επικουρικά σε φαρμακευτική αγωγή [14].

Ποιες αποδείξεις υπάρχουν στην επιστημονική βιβλιογραφία;

• Στην κατάθλιψη και το άγχος

  Σύμφωνα με μεγάλη ανασκόπηση 28 μελετών, ημερήσια χρήση 1000 mg EPA δείχνει αποτελεσματική απέναντι σε μείζονα κατάθλιψη, ενώ έχει μικρότερα ή καθόλου αποτελέσματα έναντι ήπιων καταθλιπτικών συμπτωμάτων [19]. Χρήση 1000 mg/ημέρα αίθυλ-EPA δείχνει να είναι συγκρίσιμη με 20 mg του φαρμάκου (τύπου SSRI) φλουξετίνης στην ενίσχυση της ευημερίας (~50% ενίσχυση), ενώ ταυτόχρονη χρήση και των δύο δείχνει να έχει συνεργατικό αποτέλεσμα (~80% ενίσχυση ευημερίας) [20]. Παρόλα αυτά, η συνδυαστική τους χρήση για αντιμετώπιση της κατάθλιψης είναι ακόμα υπό μελέτη, διότι σε κάποιες ομάδες δεν παρατηρήθηκε ενίσχυση της ευημερίας ή ελάττωση της κατάθλιψης [21]. Χρήση 1500 mg DHA ημερησίως από μαθητές σε διάρκεια εξετάσεων οδήγησε σε αισθητή μείωση (~30%) της νοραδρεναλίνης (μιας κατεχολαμίνης με δράση παρόμοια με την αδρεναλίνη), χωρίς αλλαγές στα επίπεδα κορτιζόλης [22]. Χρήση 1050 mg EPA και 150 mg DHA (ως αιθυλεστέρες) καθημερινά για 1-6 μήνες από 120 γυναίκες (30-44 ετών) πού έπασχαν από ψυχολογικό άγχος οδήγησε σε μείωση των συμπτωμάτων τους [26]. Χαμηλή δόση ΕΡΑ + DHA (762 mg αθροιστικά) την ημέρα μπορεί να μειώσει τα επίπεδα της νοραδρεναλίνης, ακόμη και σε άτομα χωρίς άγχος [25]. Κατά τα φαινόμενα, το EPA και το DHA λειτουργούν με διαφορετικό μηχανισμό στο θέμα του άγχους, με παρόμοιο όμως αποτέλεσμα [23, 24].

• Στις φλεγμονές, τον πόνο, και το μυικό «πιάσιμο» (DOMS)

  Μετα-ανάλυση 17 μελετών υποδεικνύει ότι χρήση ιχθυελαίου από άτομα με φλεγμονές στις αρθρώσεις φαίνεται να ελαττώνει τον πόνο συγκριτικά με placebo, αν και η παρατήρηση αυτή πιστοποιείται περισσότερο από τους ίδιους τους ασθενείς, παρά από τους γιατρούς τους [33]. Ο συνδυασμός με άσκηση δείχνει να προσφέρει οφέλη και στην μεταπροπονητική αποκατάσταση. Ημερήσια χορήγηση 2224 mg EPA και 2208 mg DHA πριν την άσκηση επί 6 εβδομάδες από 14 άνδρες οδήγησε σε χαμηλότερα επίπεδα δεικτών φλεγμονής σε κατάσταση ηρεμίας [83]. Χρήση 1800 mg/ημέρα ω-3 λιπαρών οξέων από γυμνασμένους ανθρώπους ελάττωσε τη διάρκεια του DOMS, κυρίως 48 ώρες μετά την άσκηση [84]. Παρόμοια ευρήματα στο «πιάσιμο της δεύτερης ημέρας» υπάρχουν και με ημερήσια χρήση 3000 mg ω-3 λιπαρών οξέων από 11 υγιείς άνδρες και γυναίκες (25-45 ετών) [85].

• Στη δυσλιπιδαιμία

  Eκτεταμένες μετα-αναλύσεις της βιβλιογραφίας έχουν υποδείξει ότι τα EPA και DHA, μαζί ή χωριστά [38] ελαττώνουν σημαντικά τα επίπεδα των τριγλυκεριδίων και της VLDL μετά από μερικές εβδομάδες χρήσης τους. Η ελάττωση αυτή η οποία μπορεί να φτάσει έως και 30% βασίζεται στην δοσολογία και είναι πιο σημαντική σε άτομα με υψηλές τιμές τριγλυκεριδίων αναφοράς. Ειδικότερα, τα ω-3 λιπαρά οξέα είναι αποτελεσματικά στη γενική δυσλιπιδαιμία (ελάττωση των τριγλυκεριδίων κατά 30 mg/dL ή 0,34 mmol/L) [34], αλλά και στη δυσλιπιδαιμία που σχετίζεται με τον ιό HIV (7 δοκιμές των 372 ατόμων, ελάττωση κατά 99 mg/dL ή 1,12 mmol/L) [35], με την νεφρική ανεπάρκεια (10 δοκιμές 337 ατόμων, μείωση κατά 69 mg/dL ή 0,78 mmol/L) [36], και με το διαβήτη (24 δοκιμές 1530 ατόμων, μείωση κατά 15 mg/dL ή 0,17 mmol/L) [37]. Η επίδραση των EPA και DHA στους υπόλοιπους λιπιδαιμικούς δείκτες είναι μικρότερη, με ίσως μια τάση μικρής αύξησης των LDL και HDL [78], αν και τα αποτελέσματα στη βιβλιογραφία παραμένουν αμφιλεγόμενα.

• Στην απώλεια λίπους και το μεταβολικό σύνδρομο (γλυκόζη, ινσουλίνη, αδιπονεκτίνη, λεπτίνη)

  Αντικατάσταση μέρους των λιπαρών μιας δίαιτας από ω-3 λιπαρά οξέα τείνει συνήθως να έχει μικρή, αλλά ευεργετική συνεισφορά στην απώλεια λίπους, ενώ δείχνει να έχει συνεργατική επίδραση με την άσκηση. Η δράση αυτή δείχνει να είναι πιο σημαντική σε υπέρβαρους και υπερλιπιδιαιμικούς ανθρώπους. Αντικατάσταση 6 g διατροφικού λίπους από 6 g ιχθυελαίου ημερησίως επί 3 εβδομάδες από 6 υγιείς νέους και νέες (21-25 ετών) οδήγησε σε 0,5 kg μεγαλύτερη απώλεια λίπους και αύξηση των τιμών αναφοράς της οξείδωσης λίπους [70]. Χαμηλή ημερήσια ποσότητα ιχθυελαίου (50 mL, 29% EPA+DHA) επί 12 εβδομάδες από 34 υπερλιπιδαιμικούς ασθενείς οδήγησε σε (3%) ελάττωση του σωματικού λίπους μόνο όταν συνδυάστηκε με αερόβια άσκηση  [71]. Παρόμοια συμπεράσματα βρέθηκαν και με μεγαλύτερες δόσεις 1920 mg ιχθυελαίου (1560 mg DHA + 360 mg EPA) [72]. Απουσία άσκησης, λήψη ιχθυελαίου (660 mg EPA + 440 mg DHA ημερησίως) επί 12 εβδομάδες από 53 ηλικιωμένους (67-85 ετών) δεν προκάλεσε σημαντική αλλαγή στην απώλεια λίπους [73]. Μετα-αναλύσεις της βιβλιογραφίας δεν δείχνουν σημαντική αλλαγή της γλυκόζης νηστείας ή της ινσουλίνης νηστείας σε διαβητικούς τύπου ΙΙ έπειτα από χρήση ιχθυέλαιου [39, 40, 51, 52]. Σε υψηλές δόσεις χρήσης συμπληρωμάτων ιχθυελαίου [43], υπάρχει μια μικρή τάση για αύξηση της γλυκόζης νηστείας (όχι μεγαλύτερη από 6 mg/dL) ανεξάρτητα το είδος του πληθυσμού [39–42], και χωρίς άλλες επιπτώσεις σε διαβητικούς δείκτες. Το ιχθυέλαιο δεν δείχνει να έχει κάποια σημαντική επίδραση στην ευαισθησία στην ινσουλίνη [47–50], αν και σε πληθυσμούς με χειρότερη αναλογία ω-3:ω-6 λόγω υγείας ή ηλικίας είναι πιθανή κάποια βελτίωσή της [42, 44–46]. Η επίδραση του ιχθυελαίου στη ρύθμιση της αδιπονεκτίνης και της λεπτίνης τείνει να είναι ευεργετική, αν και μικρή σε έκταση. Λήψη 2000 mg ιχθυελαίου (1100 mg ω-3 λιπαρών) επί 6 εβδομάδες από 50 υπέρβαρους αύξησε ελάχιστα την έκκριση αδιπονεκτίνης από τα λιποκύτταρα [55], αν και σε αντίστοιχα πειράματα σε ποντίκια η αύξηση της αδιπονεκτίνης στο πλάσμα ήταν μεγαλύτερη [53, 54]. Με ένα παραπλήσιο τρόπο τα ω-3 λιπαρά οξέα έχουν θετική επιρροή και στην ρύθμιση της λεπτίνης [56]. Μάλιστα, σε ορισμένους ασθενείς μετά από χειρουργική επέμβαση σημειώθηκε αύξηση στην διατήρηση της άλιπης μάζας του σώματος, όταν στην διατροφή τους προστέθηκε το EPA [57, 58].

• Σε λοιπές ασθένειες (νεφροπάθεια, καρκίνος του δέρματος, ερυθηματώδης λύκος)

  Το ιχθυέλαιο δείχνει να έχει ευεργετική επίδραση σε σειρά ασθενειών. Παραδείγματος χάρη, χρήση 4000 mg ιχθυελαίου (1700 mg EPA, 1000 mg DHA) από άτομα με διαβήτη ή με υψηλό κίνδυνο για διαβητική νεφροπάθεια είχε ευεργετικά αποτελέσματα στην νεφρική λειτουργία [60]. Υψηλή πρόσληψη λιπαρών ψαριών και ειδικά του EPA (1800 mg EPA και DHA 1200 mg ημερησίως [66] ή 4000 mg/ημέρα ιχθυέλαιο (3800 mg/ημέρα EPA) [67]) αυξάνει σημαντικά τα επίπεδα EPA του δέρματος, σχετίζεται δε με μειωμένο κίνδυνο εμφάνισης καρκίνου του δέρματος [61,62] και ελάττωση της δραστικότητάς του όταν έχει ήδη εκδηλωθεί [64-66], με πιθανό αίτιο την ελάττωση της φωτοανοσοκαταστολής (~10% ελάττωση με λήψη 5000 mg ιχθυελαίου (3500 mg EPA και 500 mg DHA) επί 3 μήνες από γυναίκες (22-60 ετών)) [63]. Το ιχθυέλαιο φαίνεται επίσης να παίζει ρόλο στον έλεγχο των συμπτωμάτων που σχετίζονται με τον ερυθηματώδη λύκο, αν και μακροχρόνια χρήση υψηλών δόσεων ίσως καταργεί τελικά το όφελος [68] και πιθανόν χαμηλότερες δόσεις (τυπική δοσολογία 180mg ΕΡΑ και 120 mg DHA) να είναι περισσότερο ευεργετικές [69].

Πηγές και Δοσολογία

Μεγάλοι οργανισμοί του εξωτερικού όπως ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός για την Ασφάλεια των Τροφίμων (European Food Safety Authority, EFSA) [74] και η Αμερικάνικη Εταιρεία Καρδιολογίας (American Heart Association) [75] συνιστούν για το γενικό πληθυσμό τη λήψη 250-500 mg EPA+DHA ημερησίως, ποσότητα η οποία μπορεί να ληφθεί από 1-2 μερίδες λιπαρών ψαριών την εβδομάδα. Η Ευρωπαϊκή Καρδιολογική Εταιρεία συνιστά τη λήψη 1000 mg ιχθυελαίου/ημέρα για όσους κάνουν διατροφή φτωχή σε ψάρια. Σε ειδικούς πληθυσμούς, οι συστάσεις ενδέχεται να διαφέρουν σε κάποιο βαθμό ανάλογα τη χώρα και τον οργανισμό που κάνει τη σύσταση. Παραδείγματος χάρη, σε εγκυμονούσες και θηλάζουσες γυναίκες συχνά συστήνονται επιπλέον 200 mg DHA ημερησίως, ενώ σε ασθενείς του καρδειαγγειακού συστήματος συχνά συστήνονται τουλάχιστον 1000 mg/ημέρα πολυακόρεστων λιπαρών μακράς αλυσίδας (LCPUFA) ως δευτερεύουσα αγωγή.

Ως συμπλήρωμα διατροφής, το ιχθυέλαιο στις διάφορες μορφές του λαμβάνεται συνήθως σε ποσότητες 500–3000 mg ημερησίως, με τη δόση συχνά διαιρεμένη μέσα στη διάρκεια της ημέρας. Η εκτίμηση της συνολικής ποσότητας DHA και EPA που καταναλώνει κάποιος ανά ημέρα οφείλει να συνυπολογίζει και τις ποσότητες DHA και EPA που λαμβάνονται από τις τροφές, ειδικά όταν το διαιτολόγιο είναι πλούσιο σε ψάρια και θαλασσινά. Οι τροφές με τη μεγαλύτερη περιεκτικότητα σε ω-3 λιπαρά οξέα είναι (ανά 100 g μαγειρεμένου προϊόντος) [76]:

Προϊόν	DHA (mg)	EPA (mg)	Σύνολο ω-3 DHA+EPA (mg)
Χαβιάρι (κόκκινο και μαύρο)	3800	2740	6540
Ρέγγα	880-1180	900-1240	2000-2150
Σολομός	700-1460	300-1010	800-2150
Αντζούγια	910-1300	540-760	1450-2060
Σκουμπρί	230-950	170-650	400-1850
Τόνος	220-1140	20-360	130-1500
Ιππόγλωσσος	370-500	90-670	470-1180
Πέστροφα	520-820	260-470	940-1150
Σαρδέλα (κονσέρβα σε λάδι)	510	470	980
Ξιφίας	680	140	820
Μύδια	510	270	780
Κάβουρας	110-230	240-330	390-480
Αστακός	140	340	480
Πέρκα	220-270	100	320-370
Γαρίδα	140	170	310
Χταπόδι	160	150	310
Μπακαλιάρος	150-170	4-100	160-280
Σουπιά	130	80	210
Γατόψαρο	130-140	50-100	150-200
Καραβίδα	40-50	120	160-170

Ασφάλεια και τοξικότητα

Το ιχθυέλαιο θεωρείται εν γένει ασφαλές για τους περισσότερους ανθρώπους συμπεριλαμβανομένων των εγκύων και των θηλάζουσων γυναικών όταν η συνολική λήψη EPA και DHA από τροφές και συμπληρώματα δεν ξεπερνάει τα 3000 mg (3 g) την ημέρα. Η σύσταση αυτή, η οποία αφορά το γενικό πληθυσμό προέρχεται από τον Οργανισμό Τροφίμων και Φαρμάκων των ΗΠΑ (FDA) [77]. Ο Ευρωπαϊκός EFSA αναφέρει ότι η επί μακρόν (έως και 12 εβδομάδες) συμπληρωματική λήψη EPA έως και 1800 mg/ημέρα, και συνολική (τροφές και συμπληρώματα) λήψη EPA και DHA έως και 5000 mg (5 g) την ημέρα, δεν δείχνει να εγείρει ανησυχίες για ενήλικες [78]. Υψηλότερες δόσεις ενέχουν κίνδυνο παρεμποδισμού της πήξης του αίματος και αύξησης της πιθανότητας αιμορραγίας, αλλά και μείωσης της δραστηριότητας του ανοσοποιητικού συστήματος με αντίκτυπο στην ικανότητα του οργανισμού να καταπολεμά τις λοιμώξεις. Αν και ο κίνδυνος υπερβιταμίνωσης λιποδιαλυτών βιταμινών από τα ιχθυέλαια είναι ελάχιστος, πρέπει να λαμβάνεται πρόνοια (ειδικά για τη βιταμίνη Α) όταν συνδυάζονται μεγάλες δόσεις ιχθυελαίων με μεγάλες δόσεις πολυβιταμινών.

Συνήθεις ανησυχίες για ενδεχόμενη τοξικότητα των ιχθυελαίων προέρχονται από το γεγονός ότι τα ψάρια και τα οστρακοειδή περιέχουν στο σώμα τους μεταβλητές ποσότητες θαλασσίων οργανικών ρύπων όπως οι διοξίνες, τα PCB (πολυχλωριωμένα διφαινύλια), αλλά και βαρέα μέταλλα όπως ο υδράργυρος (στην ιδιαιτέρως τοξική μορφή του μεθυλ-υδραργύρου). Ο υδργάργυρος μπορεί να αποτελέσει σημείο ανησυχίας περισσότερο για τις εγκυμονούσες γυναίκες, και λιγότερο για το γενικό πληθυσμό, καθώς σχετίζεται με μειωμένες νοητικές ικανότητες στο αναπτυσσόμενο έμβρυο. Παρόλα αυτά, τα τυπικά ιχθυέλαια φαίνεται να είναι ασφαλή, καθώς περιέχουν απειροελάχιστες συγκεντρώσεις ρύπων και μετάλλων οι οποίες είναι αρκετά χαμηλότερες από αυτές των ψαριών [79, 80] και συχνά μη ανιχνεύσιμες. Σύμφωνα με τον FDA, τα ψάρια με τις υψηλότερες συγκεντρώσεις υδραργύρου είναι ψάρια όπως το πλακολεπιδόψαρο (tilefish), ο καρχαρίας, ο ξιφίας, το σκουμπρί, ο ιππόγλωσσος (halibut), το λαβράκι, καθώς και ορισμένα είδη τόνου. Αντίθετα, χαμηλές συγκεντρώσεις υδραργύρου έχουν ψάρια όπως σολωμός, σαρδέλα, αντζούγια, πέστροφα, και μπακαλιάρος [81, 82].

Άτομα που πάσχουν από: ηπατική νόσο, κατάθλιψη, διαβήτη, υψηλή αρτηριακή πίεση, HIV, αδενωματώδη πολυποδίαση, καθώς και τα άτομα με απινιδωτή και αλλεργίες σε ψάρια ή θαλασσινά, θα πρέπει να συμβουλευτούν τον θεράποντα γιατρό τους πριν την κατανάλωση ιχθυελαίου.

Βιβλιογραφία

1. Anderson B.M, Ma D.W (2009). “Are all n-3 polyunsaturated fatty acids created equal?”. Lipids Health Dis.  8:33. [Pubmed]
2. Wijendran V, Hayes K.C (2004). “Dietary n-6 and n-3 fatty acid balance and cardiovascular health”. Annu Rev Nutr. 24:597-615. [Pubmed]
3. a) Dyerberg J, Madsen P, Moller JM, Aardestrup I, Schmidt EB. (2010) “Bioavailability of marine n-3 fatty acid formulations.”, Prostaglandins Leukot Essent Fatty Acids. 83(3):137-41. [Pubmed] ; b) Yurko-Mauro K, Kralovec J, Bailey-Hall E, Smeberg V, Stark JG, Salem N Jr. (2015) “Similar eicosapentaenoic acid and docosahexaenoic acid plasma levels achieved with fish oil or krill oil in a randomized double-blind four-week bioavailability study.” Lipids Health Dis. 14:99. [Pubmed]; c) Schuchardt JP, Schneider I, Meyer H, Neubronner J, von Schacky C, Hahn A. (2011) “Incorporation of EPA and DHA into plasma phospholipids in response to different omega-3 fatty acid formulations–a comparative bioavailability study of fish oil vs. krill oil.”, Lipids Health Dis. 10:145. [Pubmed].
4. Sharma N. P, Dong L, Yuan C, Noon K.R, Smith W.L (2010). “Asymmetric Acetylation of the Cyclooxygenase-2 Homodimer by Aspirin and Its Effects on the Oxygenation of Arachidonic, Eicosapentaenoic, and Docosahexaenoic Acids”. Mol Pharmacol. 77(6):979-86.[Pubmed]
5. Xu Z.Z, Zhang L, Liu T, Park J.Y, Berta T, Yang R, Serhan C.N, Ji R.R (2010). “Resolvins RvE1 and RvD1 attenuate inflammatory pain via central and peripheral actions”. Nat Med. 16(5):592-7.[Pubmed]
6. Lorente-Cebrián S, Bustos M, Marti A, Martinez J.A, Moreno-Aliaga M.J (2009). “ Eicosapentaenoic acid stimulates AMP-activated protein kinase and increases visfatin secretion in cultured murine adipocytes”. Clin Sci (Lond). 117(6):243-9. [Pubmed]
7. Xue B, Yang Z, Wang X, Shi H (2012). “Omega-3 polyunsaturated fatty acids antagonize macrophage inflammation via activation of AMPK/SIRT1 pathway”. PLoS One. 7(10).[Pubmed]
8. Weaver K.L, Ivester P, Seeds M, Case L.D, Arm J.P, Chilton F.H (2009) “Effect of dietary fatty acids on inflammatory gene expression in healthy humans”. J Biol Chem. 284(23):15400-7.[Pubmed]
9. Vu-Dac N, Schoonjans K, Kosykh V, Dallongeville J, Fruchart J.C, Staels B, Auwerx J (1995). “Fibrates increase human apolipoprotein A-II expression through activation of the peroxisome proliferator-activated receptor”. J Clin Invest.  96(2):741-50.[Pubmed]
10. Rosen E.D, Walkey C.J, Puigserver P, Spiegelman B.M (2000). “Transcriptional regulation of adipogenesis” Genes Dev. 14(11):1293-307.[Pubmed]
11. Wang Y.X, Lee C.H, Tiep S, Yu R.T, Ham J, Kang H, Evans R.M (2003). “Peroxisome-proliferator-activated receptor delta activates fat metabolism to prevent obesity”. Cell. 113(2):159-70.[Pubmed]
12. Larque E, Demmelmair H, Koletzko B. (2002) “Perinatal supply and metabolism of long-chain polyunsaturated fatty acids: importance for the early development of the nervous system”. Ann N Y Acad Sci. 967:299-310. [Pubmed]
13. Straarup E.M, Lauritzen L, Faerk J, Høy Deceased C.E, Michaelsen K.F. (2006). “The stereospecific triacylglycerol structures and Fatty Acid profiles of human milk and infant formulas”. J Pediatr Gastroenterol Nutr. 42(3):293-9.[Pubmed]
14. Bloch MH, Qawasmi A. (2011) “Omega-3 fatty acid supplementation for the treatment of children with attention-deficit/hyperactivity disorder symptomatology: systematic review and meta-analysis” J Am Acad Child Adolesc Psychiatry. 50(10):991-1000. [Pubmed]
15. Stonehouse W, Conlon C.A, Podd J, Hill S.R, Minihane A.M, Haskell C, Kennedy D (2013). “DHA supplementation improved both memory and reaction time in healthy young adults: a randomized controlled trial”. Am J Clin Nutr. 97(5):1134-43.[Pubmed]
16. Narendran R, Frankle W.G, Mason N.S, Muldoon M.F, Moghaddam B (2012). “Improved working memory but no effect on striatal vesicular monoamine transporter type 2 after omega-3 polyunsaturated fatty acid supplementation”. PLoS One. 7(10):e46832. [Pubmed]
17. Chiu C.C, Su K.P, Cheng T.C, Liu H.C, Chang C.J, Dewey M.E, Stewart R, Huang S.Y  (2008). “The effects of omega-3 fatty acids monotherapy in Alzheimer’s disease and mild cognitive impairment: a preliminary randomized double-blind placebo-controlled study”. Prog Neuropsychopharmacol Biol Psychiatry. 32(6):1538-44.[Pubmed]
18. Stough C, Downey L, Silber B, Lloyd J, Kure C, Wesnes K, Camfield D (2012). “The effects of 90-day supplementation with the omega-3 essential fatty acid docosahexaenoic acid (DHA) on cognitive function and visual acuity in a healthy aging population”. Neurobiol Aging. 33(4):824. [Pubmed]
19. Martins J.G(2009). “EPA but not DHA appears to be responsible for the efficacy of omega-3 long chain polyunsaturated fatty acid supplementation in depression: evidence from a meta-analysis of randomized controlled trials”. J Am Coll Nutr. 28(5):525-42.[Pubmed]
20. Jazayeri S, Tehrani-Doost M, Keshavarz S.A, Hosseini M, Djazayery A, Amini H, Jalali M, Peet M. (2008). “Comparison of therapeutic effects of omega-3 fatty acid eicosapentaenoic acid and fluoxetine, separately and in combination, in major depressive disorder”. Aust N Z J Psychiatry. 42(3):192-8.[Pubmed]
21. van de Rest O, Geleijnse J.M, Kok F.J, van Staveren W.A, Hoefnagels W.H, Beekman A.T, de Groot L.C (2008). “Effect of fish-oil supplementation on mental well-being in older subjects: a randomized, double-blind, placebo-controlled trial”. Am J Clin Nutr. 88(3):706-13.[Pubmed]
22. Sawazaki S, Hamazaki T, Yazawa K, Kobayashi M (1999). “The effect of docosahexaenoic acid on plasma catecholamine concentrations and glucose tolerance during long-lasting psychological stress: a double-blind placebo-controlled study”. J Nutr Sci Vitaminol (Tokyo). 45(5):655-65. [Pubmed]
23. Song C, Li X, Leonard B.E, Horrobin D.F (2003). “Effects of dietary n-3 or n-6 fatty acids on interleukin-1beta-induced anxiety, stress, and inflammatory responses in rats”. J Lipid Res.  44(10):1984-91. [Pubmed]
24. Takeuchi T, Iwanaga M, Harada E (2003). “Possible regulatory mechanism of DHA-induced anti-stress reaction in rats”. Brain Res. 964(1):136-43. [Pubmed]
25. Hamazaki K, Itomura M, Huan M, Nishizawa H, Sawazaki S, Tanouchi M, Watanabe S, Hamazaki T, Terasawa K, Yazawa K “Effect of omega-3 fatty acid-containing phospholipids on blood catecholamine concentrations in healthy volunteers: a randomized, placebo-controlled, double-blind trial”. Nutrition. 21(6):705-10.[Pubmed]
26. Lucas M, Asselin G, Mérette C, Poulin M.J, Dodin S (2009). “Ethyl-eicosapentaenoic acid for the treatment of psychological distress and depressive symptoms in middle-aged women: a double-blind, placebo-controlled, randomized clinical trial. Am J Clin Nutr. 89(2):641-51.[Pubmed]
27. Jackson P.A, Reay J.L, Scholey A.B, Kennedy D.O (2012). “DHA-rich oil modulates the cerebral haemodynamic response to cognitive tasks in healthy young adults: a near IR spectroscopy pilot study”. Br J Nutr. 107(8):1093-8.[Pubmed]
28. Huang T.L, Zandi P.P, Tucker K.L, Fitzpatrick A.L, Kuller L.H, Fried L.P, Burke G.L, Carlson M.C (2005). “Benefits of fatty fish on dementia risk are stronger for those without APOE epsilon4”. Neurology.  65(9):1409-14.[Pubmed]
29. Kalmijn S, van Boxtel M.P, Ocké M, Verschuren W.M, Kromhout D, Launer L.J (2004). “Dietary intake of fatty acids and fish in relation to cognitive performance at middle age”. Neurology. 62(2):275-80. [Pubmed]
30. Morris M.C, Evans D.A, Tangney C.C, Bienias J.L, Wilson R.S (2005). “Fish consumption and cognitive decline with age in a large community study”. Arch Neurol. 62(12):1849-53.[Pubmed]
31. Samieri C, Maillard P, Crivello F, Proust-Lima C, Peuchant E, Helmer C, Amieva H, Allard M, Dartigues J.F, Cunnane S.C, Mazoyer B.M, Barberger-Gateau P (2012). “Plasma long-chain omega-3 fatty acids and atrophy of the medial temporal lobe”. Neurology. 79(7):642-50. [Pubmed]
32. Tan Z.S, Harris W.S, Beiser A.S, Au R, Himali J.J, Debette S, Pikula A, Decarli C, Wolf P.A, Vasan R.S, Robins S.J, Seshadri S (2012). “Red blood cell ω-3 fatty acid levels and markers of accelerated brain aging”. Neurology. 78(9):658-64. [Pubmed]
33. Goldberg R.J, Katz J. (2007). “A meta-analysis of the analgesic effects of omega-3 polyunsaturated fatty acid supplementation for inflammatory joint pain”. Pain. 129(1-2):210-23. [Pubmed]
34. Eslick G.D, Howe P.R, Smith C, Priest R, Bensoussan A (2009). “Benefits of fish oil supplementation in hyperlipidemia: a systematic review and meta-analysis”. Int J Cardiol. 136(1):4-16.[Pubmed]
35. Stradling C, Chen YF, Russell T, Connock M, Thomas GN, Taheri S (2012). “The effects of dietary intervention on HIV dyslipidaemia: a systematic review and meta-analysis” PLoS One. 7(6):e38121.[Pubmed]
36. Pei J, Zhao Y, Huang L, Zhang X, Wu Y (2012). “The effect of n-3 polyunsaturated fatty acids on plasma lipids and lipoproteins in patients with chronic renal failure–a meta-analysis of randomized controlled trials”. J Ren Nutr.  22(6):525-32. [Pubmed]
37. Hartweg J, Farmer A.J, Holman R.R, Neil A (2009). “Potential impact of omega-3 treatment on cardiovascular disease in type 2 diabetes”. Curr Opin Lipidol. 20(1):30-8. [Pubmed]
38. Wei M.Y, Jacobson T.A (2011). “Effects of eicosapentaenoic acid versus docosahexaenoic acid on serum lipids: a systematic review and meta-analysis”. Curr Atheroscler Rep. 13(6):474-83. [Pubmed]
39. Montori V.M, Farmer A, Wollan P.C, Dinneen S.F (2000). “Fish oil supplementation in type 2 diabetes: a quantitative systematic review”. Diabetes Care. 23(9):1407-15.[Pubmed]
40. Friedberg C.E, Janssen M.J, Heine R.J, Grobbee D.E (1998). “Fish oil and glycemic control in diabetes. A meta-analysis”. Diabetes Care. 21(4):494-500. [Pubmed]
41. MacLean C.H, Mojica W.A, Morton S.C, Pencharz J, Hasenfeld Garland R, Tu W, Newberry S.J, Jungvig L.K, Grossman J, Khanna P, Rhodes S, Shekelle P (2004). “Effects of omega-3 fatty acids on lipids and glycemic control in type II diabetes and the metabolic syndrome and on inflammatory bowel disease, rheumatoid arthritis, renal disease, systemic lupus erythematosus, and osteoporosis”. Evid Rep Technol Assess (Summ). 89:1-4. [Pubmed]
42. Maki K.C, Lawless A.L, Kelley K.M, Dicklin M.R, Schild A.L, Rains T.M (2011). “Prescription omega-3-acid ethyl esters reduce fasting and postprandial triglycerides and modestly reduce pancreatic β-cell response in subjects with primary hypertriglyceridemia”. Prostaglandins Leukot Essent Fatty Acids.  85(3-4):143-8. [Pubmed]
43. Luo J, Rizkalla S.W, Vidal H, Oppert J.M, Colas C, Boussairi A, Guerre-Millo M, Chapuis A.S, Chevalier A, Durand G, Slama G (1998). “Moderate intake of n-3 fatty acids for 2 months has no detrimental effect on glucose metabolism and could ameliorate the lipid profile in type 2 diabetic men. Results of a controlled study”. Diabetes Care. 21(5):717-24.  [Pubmed]
44. Tsitouras P.D, Gucciardo F, Salbe A.D, Heward C, Harman S.M (2008). “High omega-3 fat intake improves insulin sensitivity and reduces CRP and IL6, but does not affect other endocrine axes in healthy older adults”. Horm Metab Res. 40(3):199-205. [Pubmed]
45. Fedor D, Kelley DS (2009). “Prevention of insulin resistance by n-3 polyunsaturated fatty acids”. Curr Opin Clin Nutr Metab Care. 12(2):138-46. [Pubmed]
46. Ramel A, Martinéz A, Kiely M, Morais G, Bandarra N.M, Thorsdottir I (2008). “Beneficial effects of long-chain n-3 fatty acids included in an energy-restricted diet on insulin resistance in overweight and obese European young adults”. Diabetologia. 51(7):1261-8. [Pubmed]
47. Rivellese A.A, Maffettone A, Iovine C, Di Marino L, Annuzzi G, Mancini M, Riccardi G (1996). “Long-term effects of fish oil on insulin resistance and plasma lipoproteins in NIDDM patients with hypertriglyceridemia”. Diabetes Care. 19(11):1207-13. [Pubmed]
48. Krebs J.D, Browning L.M, McLean N.K, Rothwell J.L, Mishra G.D, Moore C.S, Jebb S.A (2006). “Additive benefits of long-chain n-3 polyunsaturated fatty acids and weight-loss in the management of cardiovascular disease risk in overweight hyperinsulinaemic women”. Int J Obes (Lond). 30(10):1535-44. [Pubmed]
49. Browning L.M, Krebs J.D, Moore C.S, Mishra G.D, O’Connell M.A, Jebb S.A (2007). “The impact of long chain n-3 polyunsaturated fatty acid supplementation on inflammation, insulin sensitivity and CVD risk in a group of overweight women with an inflammatory phenotype”. Diabetes Obes Metab. 9(1):70-80.[Pubmed]
50. Kabir M, Skurnik G, Naour N, Pechtner V, Meugnier E, Rome S, Quignard-Boulangé A, Vidal H, Slama G, Clément K, Guerre-Millo M, Rizkalla S.W (2007). “Treatment for 2 mo with n 3 polyunsaturated fatty acids reduces adiposity and some atherogenic factors but does not improve insulin sensitivity in women with type 2 diabetes: a randomized controlled study”. Am J Clin Nutr. 86(6):1670-9. [Pubmed]
51. Hendrich S (2010). “(n-3) Fatty Acids: Clinical Trials in People with Type 2 Diabetes”. Adv Nutr. 1(1):3-7.[Pubmed]
52. Hartweg J, Perera R, Montori V, Dinneen S, Neil H.A, Farmer A (2008). “Omega-3 polyunsaturated fatty acids (PUFA) for type 2 diabetes mellitus”.  Cochrane Database Syst Rev. (1):CD003205. [Pubmed]
53. Neschen S, Morino K, Rossbacher J.C, Pongratz R.L, Cline G.W, Sono S, Gillum M, Shulman G.I (2006).  “Fish oil regulates adiponectin secretion by a peroxisome proliferator-activated receptor-gamma-dependent mechanism in mice”.Diabetes. 55(4):924-8. [Pubmed]
54. Shirai N, Suzuki H (2008). “Effects of simultaneous intakes of fish oil and green tea extracts on plasma, glucose, insulin, C-peptide, and adiponectin and on liver lipid concentrations in mice fed low- and high-fat diets”. Ann Nutr Metab. 52(3):241-9.[Pubmed]
55. Gammelmark A, Madsen T, Varming K, Lundbye-Christensen S, Schmidt EB (2012). “Low-dose fish oil supplementation increases serum adiponectin without affecting inflammatory markers in overweight subjects”. Nutr Res. 32(1), 15-23. [Pubmed]
56. Rossi A.S, Lombardo Y.B, Lacorte J.M, Chicco A.G, Rouault C, Slama G, Rizkalla S.W (2005). “Dietary fish oil positively regulates plasma leptin and adiponectin levels in sucrose-fed, insulin-resistant rats”. Am J Physiol Regul Integr Comp Physiol. 289(2):R486-R494. [Pubmed]
57. Ryan A.M, Reynolds J.V, Healy L, Byrne M, Moore J, Brannelly N, McHugh A, McCormack D, Flood P (2009).  “Enteral nutrition enriched with eicosapentaenoic acid (EPA) preserves lean body mass following esophageal cancer surgery: results of a double-blinded randomized controlled trial”.Ann Surg. 249(3):355-63. [Pubmed]
58. Read J.A, Beale P.J, Volker D.H, Smith N, Childs A, Clarke S.J (2007). “Nutrition intervention using an eicosapentaenoic acid (EPA)-containing supplement in patients with advanced colorectal cancer. Effects on nutritional and inflammatory status: a phase II trial”. Support Care Cancer. 15(3):301-7. [Pubmed]
59. Zulyniak M.A, Perreault M, Gerling C, Spriet L.L, Mutch D.M (2013). “Fish oil supplementation alters circulating eicosanoid concentrations in young healthy men”. Metabolism. 62(8):1107-13. [Pubmed]
60. Wong C.Y, Yiu K.H, Li S.W, Lee S, Tam S, Lau C.P, Tse H.F (2010). “Fish-oil supplement has neutral effects on vascular and metabolic function but improves renal function in patients with Type 2 diabetes mellitus”. Diabet Med. 27(1):54-60. [Pubmed]
61. Hakim I.A, Harris R.B, Ritenbaugh C (2000). “Fat intake and risk of squamous cell carcinoma of the skin”. Nutr Cancer. 36(2):155-62. [Pubmed]
62. Kune G.A, Bannerman S, Field B, Watson L.F, Cleland H, Merenstein D, Vitetta L (1992). “Diet, alcohol, smoking, serum beta-carotene, and vitamin A in male nonmelanocytic skin cancer patients and controls”. Nutr Cancer. 18(3):237-44. [Pubmed]
63. Pilkington S.M, Massey K.A, Bennett S.P, Al-Aasswad N.M, Roshdy K, Gibbs N.K, Friedmann P.S, Nicolaou A, Rhodes L.E (2013 ). “Randomized controlled trial of oral omega-3 PUFA in solar-simulated radiation-induced suppression of human cutaneous immune responses”. Am J Clin Nutr. 97(3):646-52. [Pubmed]
64. Lou Y.R, Peng Q.Y, Li T, Medvecky C.M, Lin Y, Shih W.J, Conney A.H, Shapses S, Wagner G.C, Lu Y.P (2011). “Effects of high-fat diets rich in either omega-3 or omega-6 fatty acids on UVB-induced skin carcinogenesis in SKH-1 mice”. Carcinogenesis. 32(7):1078-84. [Pubmed]
65. Black H.S, Thornby J.I, Gerguis J, Lenger W (1992). “Influence of dietary omega-6, -3 fatty acid sources on the initiation and promotion stages of photocarcinogenesis”. Photochem Photobiol. 56(2):195-9. [Pubmed]
66. Rhodes L.E, O’Farrell S, Jackson M.J, Friedmann P.S (1994). “Dietary fish-oil supplementation in humans reduces UVB-erythemal sensitivity but increases epidermal lipid peroxidation”. J Invest Dermatol. 103(2):151-4.[Pubmed]
67. Rhodes L.E, Shahbakhti H, Azurdia R.M, Moison R.M, Steenwinkel M.J, Homburg M.I, Dean M.P, McArdle F, Beijersbergen van Henegouwen G.M, Epe B, Vink A.A (2003) “Effect of eicosapentaenoic acid, an omega-3 polyunsaturated fatty acid, on UVR-related cancer risk in humans. An assessment of early genotoxic markers”. Carcinogenesis.  24(5):919-25. [Pubmed]
68. Westberg G, Tarkowski A (1990). “Effect of MaxEPA in patients with SLE. A double-blind, crossover study”. Scand J Rheumatol. 19(2):137-43.[Pubmed]
69. Das U.N (1994). “Beneficial effect of eicosapentaenoic and docosahexaenoic acids in the management of systemic lupus erythematosus and its relationship to the cytokine network”. Prostaglandins Leukot Essent Fatty Acids. 51(3):207-13.[Pubmed]
70. Couet C, Delarue J, Ritz P, Antoine JM, Lamisse F. (1997) “Effect of dietary fish oil on body fat mass and basal fat oxidation in healthy adults.” Int J Obes Relat Metab Disord. 21(8):637-43. [Pubmed]
71. Warner JG Jr1, Ullrich IH, Albrink MJ, Yeater RA. (1989) “Combined effects of aerobic exercise and omega-3 fatty acids in hyperlipidemic persons.” Med Sci Sports Exerc. 21(5):498-505. [Pubmed]
72. Hill AM1, Buckley JD, Murphy KJ, Howe PR. (2007) “Combining fish-oil supplements with regular aerobic exercise improves body composition and cardiovascular disease risk factors.” Am J Clin Nutr. 85(5):1267-74. [Pubmed]
73. Krzyminska-Siemaszko R1, Czepulis N2, Lewandowicz M3, Zasadzka E4, Suwalska A5, Witowski J6, Wieczorowska-Tobis K7. (2015) “The Effect of a 12-Week Omega-3 Supplementation on Body Composition, Muscle Strength and Physical Performance in Elderly Individuals with Decreased Muscle Mass.” Int J Environ Res Public Health. 12(9):10558-74. [Pubmed]
74. EFSA Panel on Dietetic Products, Nutrition, and Allergies (NDA); Scientific Opinion on Dietary Reference Values for fats, including saturated fatty acids, polyunsaturated fatty acids, monounsaturated fatty acids, trans fatty acids, and cholesterol. EFSA Journal 2010; 8(3):1461. [online] Available at: http://www.efsa.europa.eu/en/efsajournal/pub/1461.htm [Accessed April 16, 2014]
75. “Re: 2010 Dietary Guidelines for Americans” (PDF). Jan 2009. American Heart Association. Retrieved 12 December 2012.
76. US Department of Agriculture, Agricultural Research Service, Nutrient Data Laboratory. USDA National Nutrient Database for Standard Reference, Release 28. Version Current:  September 2015.
77. FDA News Release (2004) “FDA Announces Qualified Health Claims for Omega-3 Fatty Acids”, available online at http://www.fda.gov/NewsEvents/Newsroom/PressAnnouncements/2004/ucm108351.htm
78. EFSA Panel on Dietetic Products, Nutrition and Allergies (NDA) (2012), “Scientific Opinion on the Tolerable Upper Intake Level of eicosapentaenoic acid (EPA), docosahexaenoic acid (DHA) and docosapentaenoic acid (DPA)”, EFSA Journal 10(7):2815 [48 pp.]. Available online at: http://www.efsa.europa.eu/en/efsajournal/pub/2815
79. Smutna M, Kruzikova K, Marsalek P, Kopriva V, Svobodova Z. (2009) “Fish oil and cod liver as safe and healthy food supplements.” Neuro Endocrinol Lett. 30 Suppl 1:156-62. [Pubmed]
80. Melanson SF, Lewandrowski EL, Flood JG, Lewandrowski KB. (2005), “Measurement of organochlorines in commercial over-the-counter fish oil preparations: implications for dietary and therapeutic recommendations for omega-3 fatty acids and a review of the literature.” Arch Pathol Lab Med. 129(1):74-7. [Pubmed]
81. Smith KL, Guentzel JL. (2010) “Mercury concentrations and omega-3 fatty acids in fish and shrimp: Preferential consumption for maximum health benefits.” Mar Pollut Bull. 60(9):1615-8. [Pubmed]
82. US Food and Drug Administration. 2010 Dietary guidelines for Americans. Available at: http://www.cnpp.usda.gov/sites/default/files/dietary_guidelines_for_americans/PolicyDoc.pdf
83. Bloomer RJ, Larson DE, Fisher-Wellman KH, Galpin AJ, Schilling BK. (2009) “Effect of eicosapentaenoic and docosahexaenoic acid on resting and exercise-induced inflammatory and oxidative stress biomarkers: a randomized, placebo controlled, cross-over study.” Lipids Health Dis. 8:36. [Pubmed]
84. Tartibian B, Maleki BH, Abbasi A. (2009) “The effects of ingestion of omega-3 fatty acids on perceived pain and external symptoms of delayed onset muscle soreness in untrained men.” Clin J Sport Med. 19(2):115-9. [Pubmed]
85. Jouris KB, McDaniel JL, Weiss EP. (2011) “The Effect of Omega-3 Fatty Acid Supplementation on the Inflammatory Response to eccentric strength exercise.” J Sports Sci Med. 10(3):432-8. eCollection 2011. [Pubmed]

Περαιτέρω πηγές (στα αγγλικά)

• Fish oil at Examine.com
• Fish oil at Wikipedia
• Fish oil at WebMD

Για το άρθρο εργάστηκαν: Nastya, GRF.
Ευχαριστούμε τους MATZ και Bigsteve για τα εποικοδομητικά τους σχόλια.

Απαγορεύεται η αναδημοσίευση του παρόντος χωρίς την ρητή άδεια του XBody.gr.